Dialoog is een buzzword. Steeds vaker wordt het aangehaald als belangrijke stap tussen wetenschap, samenleving en beleid. Maar wat is eigenlijk een goede, effectieve dialoog? Dialoog-experts Marcia van Woensel (PraatProducties), Frank Kupper (Vrije Universiteit Amterdam) en Rosanne Edelenbosch (Rathenau Instituut) delen hun perspectieven.
Effectief, sterker nog, het liefst bewezen effectief. Ook tijdens de plenaire opening van de Nationale Wetenschapscommunicatie Dag vorige week maandag viel die term toen het op de bank ging over dialoog. Of het nu gaat over embryo-onderzoek, toepassing van neurotechnologische ontwikkelingen in het onderwijs of dierenwelzijn in de biotechnologie: steeds vaker wordt dialoog aangehaald als belangrijke stap tussen wetenschap, samenleving en beleid. Maar wat is eigenlijk een goede, effectieve dialoog?
In aanloop naar het NEWS-symposium ‘Over dialoog gesproken’ op 9 december delen drie experts hun perspectieven: Marcia van Woensel (PraatProducties), Frank Kupper (onderzoeker, facilitator en filosoof Vrije Universiteit Amsterdam) en Rosanne Edelenbosch (onderzoekscoördinator Rathenau Instituut). Hun ervaring varieert van beleid en wetenschap tot praktijk en publiek — maar ze delen hetzelfde inzicht: een effectieve dialoog is allerminst ‘one size fits all’ is.
“Dialoog werkt alleen als je je echt openstelt en bereid bent je perspectief bij te stellen” — drie experts aan het woord
Dialoog is meer dan draagvlak
Een ding staat vast voor alle drie: een effectieve dialoog begint met de juiste intentie. Dat klinkt eenvoudig, maar volgens Marcia gaat het daar nog wel eens mis. ‘Dialoog mislukt wanneer onderzoekers alleen op zoek zijn naar draagvlak, zonder echt te luisteren naar andere perspectieven. Een open houding, waarbij je nieuwsgierig bent naar wat de ander drijft en je eigen aannames durft los te laten, is essentieel.’
Ook Frank waarschuwt dan ook tegen instrumenteel gebruik van dialoog. ‘Dialoog is niet bedoeld als middel om vooraf bepaalde doelen te verkopen. Doelstelling van een dialoog moet onderdeel zijn van de dialoog zelf,’ zegt hij. ‘Je moet met elkaar bespreken: wat willen we dat hier vandaag gebeurt? En je moet bereid zijn om door de dialoog zelf veranderd te worden. Zonder die bereidheid is het geen dialoog. Als je spreekt van participatie dien je de mensen ook echt meer te betrekken. Meepraten, meedenken, meewerken aan innovatie, ze krijgen een vorm van zeggenschap. Bij co-creatie wordt dat nog gelijkwaardiger, namelijk samen onderzoek doen.’
Rosanne benadrukt dat dialoog een complex samenspel is van verschillende belangen en perspectieven. ‘In de politiek en bij beleidsvorming is er steeds meer vraag naar dialoog. Juist omdat je beslissingen vaak niet puur op feiten kan baseren, omdat er ook publieke morele oordelen en verschillende waarden meespelen die moet worden meegenomen,’ vertelt ze. ‘Bij ethische kwesties, zoals bijvoorbeeld embryo-onderzoek, die anders van aard zijn dan klassieke thema’s, leeft er bij de politiek de vraag: “Wat vindt de samenleving hiervan?” Maar, uiteindelijk mag de maatschappelijke dialoog niet misbruikt worden om te zeggen “dé samenleving vindt…” en uit de dialoog rolt “hét antwoord”.’
‘Dialoog betekent de vrije uitwisseling van ideeën en perspectieven, zonder committent dat mensen daar ook echt wat mee gaan doen‘ – Frank Kupper
Geen vaste vorm, wél duidelijke voorwaarden
Er bestaat niet zoiets als één juiste vorm van dialoog. Marcia, Frank en Rosanne benadrukken dat elke situatie, elk onderwerp en elke groep deelnemers vraagt om een andere aanpak. Toch zijn er wel duidelijke voorwaarden te benoemen.
Volgens Marcia is gelijkwaardigheid cruciaal. ‘Als mensen het gevoel hebben dat hun stem er niet toe doet, sluiten ze zich af. Je moet veiligheid creëren: ruimte om twijfels te uiten, om nieuwsgierig te zijn, om niet meteen te hoeven oordelen.’ Frank benadrukt dat dialoog fundamenteel niet draait om consensus. ‘Het hoeft niet tot een gedeeld standpunt te leiden. Wat telt, is het proces: dat mensen verschillende perspectieven leren kennen en hun eigen denken verdiepen.’
Dialoog is daarmee geen universele oplossing, maar een vorm van interactie die alleen werkt als het proces klopt — en dat proces begint bij het serieus nemen van het doel én van elkaar. Het focust zich ook niet alleen op ethische en meer sociale vraagstukken. ‘Zo kun je ook in dialoog gaan om te onderzoeken hoe bijvoorbeeld patiënten denken over de kosten van gentherapie, maar je kunt het ook al vorm gebruiken om met bezoekers in de bieb in gesprek te gaan over je onderzoek naar zwarte gaten’ deelt Marcia.
Wat maakt een dialoog geslaagd?
Bij een effectieve dialoog zijn er signalen die laten zien dat een gesprek iets in beweging zet. ‘Voor gewone burgers is het vaak geslaagd als ze iets hebben ontdekt wat ze niet van tevoren verwachtten,” zegt Marcia. ‘Zo deelden mensen achteraf: “Ik dacht dat dit niet voor mij was, maar ik kon wél iets bijdragen. Dit gaat ook over mij.” Of dat mensen zeggen: “Wat fijn dat ik mee mag praten, onze stem doet ertoe.” Dan voel je dat het echt iets betekent.’
Voor wetenschappers zit succes in de kwaliteit en diepgang van het gesprek, meer dan de data die ze eruit halen. Als je echt luistert naar wat mensen belangrijk vinden, hoor je meer dan alleen meningen. Je hoort waarden, zorgen, context. Dat verrijkt je onderzoek, ook al kun je dat niet altijd direct kwantificeren.
Rosanne ziet daarnaast dat dialoog helpt om maatschappelijke afwegingen expliciet te maken. ‘Wetenschappelijke feiten alleen zijn vaak niet genoeg om beleid te maken. Door dialoog krijgt de politiek meer inzicht in welke morele vragen er onder liggen, en hoe mensen tegen risico’s en verantwoordelijkheid aankijken.’
Vijf concrete tips voor het voeren van dialoog
- Zorg voor een open houding
Ga het gesprek niet in met een boodschap die je wil overbrengen, maar met de bereidheid om te luisteren én zelf te leren. Laat het gesprek niet draaien om overtuigen, maar om samen te zoeken naar wat ertoe doet. - Creëer ruimte en veiligheid
Nieuwsgierigheid en gelijkwaardigheid zijn kernwaarden. Zorg dat deelnemers zich veilig voelen om hun zorgen, ervaringen en vragen te delen. - Betrek verschillende stemmen en luister écht
Mensen praten pas vrijuit als ze voelen dat hun stem serieus wordt genomen, en dat vraagt actieve aandacht. Besteed ook extra aandacht aan ondervertegenwoordigde groepen. Wie spreek je? En wie niet? - Wees transparant over het doel
Maak duidelijk wat het gesprek moet opleveren, of nog liever, stem dit tijdens het gesprek gezamenlijk af. Verwacht je ideeën, ervaringen, morele afwegingen, of input voor beleid? - Zie dialoog als proces, niet als instrument
Effectiviteit is niet af te meten aan een uitkomst en dialoog is nooit perfect. Het gaat om wat het gesprek bijdraagt aan inzicht, wederzijds begrip en reflectie.
De waarde van meerstemmigheid
De kwaliteit van een gesprek is dus belangrijk, ook al is daar niet één juiste vorm voor. Een echte dialoog vraagt dat deelnemers zich veilig genoeg voelen om eerlijk te spreken — en dat er ruimte is voor verschil. De kracht van meerstemmigheid zit hem in het zichtbaar maken van uiteenlopende opvattingen, zonder die direct glad te strijken. ‘De samenleving spreekt niet met één stem,’ zegt Rosanne. ‘Er is niet zoiets als “de burger”. Je moet steeds kritisch kijken: wie spreken er wél, maar ook wie horen we niet?’
De rol van de moderator
Wie zo’n gesprek begeleidt, speelt een sleutelrol. De moderator moet ruimte scheppen, zonder het in een richting te duwen. Marcia: ‘Je moet kunnen schakelen, luisteren en sturen op veiligheid en gelijkwaardigheid. Dat vraagt ervaring, maar ook een open houding.’
Frank vertelt: ‘Dialoog is een praktijk, praxis met een mooi woord. Het gaat dus juist ook heel erg over jouw eigen professionele handelen en jouw ervaringskennis als dialoogmaker. Hoe meer ik interacteerde met verschillende perspectieven, hoe minder ik zelf wist wat ik moest vinden en hoe meer het me inspireerde.’
Uiteindelijk ben je als moderator jezelf in de praktijk steeds verder aan het ontwikkelen. Vervolgens hangt die ervaring dan wel weer samen met de ontwikkeling van de vorm van de dialoog. ‘Op basis van eerdere ervaring en de nieuwe context moet je jezelf vragen blijven stellen: “Wat is er aan de hand? Wiens stem doet er toe? Wat staat er mogelijk op het spel? Wat is er nodig? En wat voor interactie wil ik tot stand brengen?”’ aldus Frank.
Community of practice
Omdat dialoog zo sterk afhankelijk is van context, proces en persoonlijke houding, bestaat er geen blauwdruk. Maar dat betekent niet dat je het wiel steeds opnieuw hoeft uit te vinden. Er bestaan wel “toolkit projecten”, met een verzameling van dialoog of participatieve methoden. Helaas werken deze in de praktijk niet altijd op die manier.
Dus als we niet kunnen wijzen naar een stapeltje methode, hoe dan wel? Een community of practice is het antwoord dat dan vaak gegeven wordt volgens Frank en waar hij zich ook in kan vinden als manier om toch je samen te verbeteren. Een plek waar mensen die met dialoog werken, samen reflecteren, leren en zich verder ontwikkelen. ‘Het NEWS-symposium ‘Over dialoog gesproken’ zou een stap in dat proces kunnen zijn’, sluit Frank af.
Het NEWS-symposium ‘Over dialoog gesproken’, in samenwerking met PraatProducties, vindt plaats op dinsdag 9 december. Aanmelden voor het symposium is gratis en kan tot uiterlijk 21 november.
Door Maxime Gerber voor NEWS